- Trần Phan
Thời buổi này không mấy ai đọc thơ, dù các nhà xuất bản hàng ngày vẫn cho ra lò các cuốn xanh xanh đỏ đỏ để phục vụ cho nhu cầu làm dáng của tác giả. Nước mình còn có cả ngày quốc thơ, người đông như kiến cỏ, ra ngõ quơ đại một nắm cũng được mớ thi sĩ. Vì đông như thế nên hàng ngày có cả chục, thậm chí trăm thi nhân nằm xuống vì lẽ đời sinh lão bệnh tử cũng là lẽ thường tình.
Nói vậy mới thấy sự ra đi của Tô Thùy Yên nó không giống như những gì chúng ta vẫn thấy. Cứ nhìn facebook qua nay có thể tạm hình dung sự tiếc thương dành cho ông nó lớn đến mức nào. Những dòng trạng thái thay những nén tâm hương gửi đến một người bên kia trái đất hàng ngày vẫn trôi đều qua news feed mới chợt nhớ ra thật khó có một thi nhân nào được mến yêu đến vậy.
Tôi đọc thơ Tô Thùy Yên khá muộn màng và theo một cách gián tiếp khi thấy cái tên Tô Thùy Yên xuất hiện trong một nhạc phẩm của Trần Thiện Thanh. Tôi thích bài hát này và đi tìm lời thơ gốc của nó. Nhưng thật không dễ, những năm dài sau giải phóng (theo cách gọi của những người bên thắng cuộc), thơ hay bất cứ cái gì của một thời văn hóa Saigon cũ đều bị cấm hoặc hạn chế lưu hành. Tôi có hỏi một chủ quán cà phê mà tôi hay ngồi trên đường Hàm Nghi, ông hay giữ nhiều thứ mà ông gọi là kỷ vật, nhưng chỉ được vài câu nhớ nhớ quên quên.
Rồi tôi cũng tìm được. “Chiều trên phá Tam Giang” thật không uống công một hành trình như thế:
“Hỡi gã cộng quân sốt rét, đói
Xích lời nguyền sinh Bắc, tử Nam
Vì sao ta tới đây?
Lòng xót xa, thân xác mỏi mòn
Dưới mắt người làm tên lính nguỵ
Ví dầu ngươi bắn rụng ta
Như tiếng hét
Xé hư không bặt im
Chuyện cũng thành vô ích
Ví dầu ngươi gục
Vì bom đạn bất dung
Thi thể chẳng ai thâu
Nào có chi đáng kể”
Ừ, nào có chi đáng kể. Cái cách nhìn cuộc chiến của ông sau này tôi còn gặp lại ở nhiều thi sĩ Miền Nam mà “Hành quân” của Linh Phương là một ví dụ:
“Chiều qua sém chết vì viên đạn
Du kích bên sông bắn tỉa hù
Cũng may gặp phải thằng cà chớn
Thấy mặt ta ngầu bắn đéo vô
Nhớ hôm bắt được em Việt Cộng
Xinh đẹp như con gái Sài Gòn
Ta nổi máu giang hồ hảo hán
Gật đầu ra lệnh thả mỹ nhân
Mai mốt này đây nơi trận tuyến
Gặp ta em bắn chớ ngại ngùng
Cuộc chiến đâu dành cho nhân nghĩa
Đời nào đạo lý với bao dung”
Rồi tôi đọc nhiều hơn, rồi mê “Trường Sa hành”, “Anh hùng tận”, “Góa phụ”, “Mùa hạn”, “Qua sông”,…
Thơ Tô Thùy Yên buồn, nhưng cái buồn của ông lạ lắm. Như Thụy Khuê nói, Hành giả của cô đơn.
Cứ đọc lên là buồn:
“Con chim nào chết khô trên cửa
Cửa đóng tự ngàn năm bặt âm
Như đạo bùa thiêng yểm cổ mộ
Sao người khai giải chưa về thăm?”
(Góa phụ)
Rồi lại đọc lên là buồn:
“Đêm ta để cửa chong đèn đợi
Người khách xa nào sẽ đến đây?
Ta đợi vì nghe ngoài ngõ trúc
Có con chim khách kêu chiều nay”
(Mùa hạn)
Và “Ta về”. Có lẽ khi đọc Ta về ta mới hiểu vì sao người ta yêu thơ ông đến thế, kể cả những người trẻ tuổi. Ta về không khó để hình dung đó là lời của một người vừa mãn hạn sau mười năm trong trại cải tạo, nhưng nó khó bởi mười năm không có bóng hận thù. Thơ mà cứ như một người ngồi say. Và kể:
“Ta về một bóng trên đường lớn
Thơ chẳng ai đề vạt áo phai
Sao bỗng nghe đau mềm phế phủ
Mười năm đá cũng ngậm ngùi thay
Vĩnh biệt ta-mười-năm chết dấp
Chốn rừng thiêng im tiếng nghìn thu
Mười năm mặt sạm soi khe nước
Ta hóa thân thành vượn cổ sơ
Ta về qua những truông cùng phá
Nếp trán nhăn đùa ngọn gió may
Ta ngẩn ngơ trông trời đất cũ
Nghe tàn cát bụi tháng năm bay
Chỉ có thế. Trời câm đất nín
Đời im lìm đóng váng xanh xao
Mười năm, thế giới già trông thấy
Đất bạc màu đi, đất bạc màu
Ta về như bóng chim qua trễ
Cho vội vàng thêm gió cuối mùa
Ai đứng trông vời mây nước đó
Ngàn năm râu tóc bạc phơ phơ
Một đời được mấy điều mong ước
Núi lở sông bồi đã mấy khi
Lịch sử ngơi đi nhiều tiếng động
Mười năm, cổ lục đã ai ghi
Ta về cúi mái đầu sương điểm
Nghe nặng từ tâm lượng đất trời
Cảm ơn hoa đã vì ta nở
Thế giới vui từ nỗi lẻ loi
Tưởng tượng nhà nhà đang mở cửa
Làng ta ngựa đá đã qua sông
Người đi như cá theo con nước
Trống ngũ liên nôn nả gióng mừng
Ta về như lá rơi về cội
Bếp lửa nhân quần ấm tối nay
Chút rượu hồng đây xin rưới xuống
Giải oan cho cuộc biển dâu này
Ta khóc tạ ơn đời máu chảy
Ruột mềm như đá dưới chân ta
Mười năm chớp bể mưa nguồn đó
Người thức mong buồn tận cõi xa
Ta về như hạt sương trên cỏ
Kết tụ sầu nhân thế chuyển dời
Bé bỏng cũng thì sinh, dị, diệt
Tội tình chi lắm nữa người ơi
Quán dốc hơi thu lùa nỗi nhớ
Mười năm người tỏ mặt nhau đây
Nước non ngàn dặm bèo mây hỡi
Đành uống lưng thôi bát nước mời
Ta về như sợi tơ trời trắng
Chấp chới trôi buồn với nắng hanh
Ai gọi ai đi ngoài cõi vắng
Dừng chân nghe quặn thắt tâm can
Lời thề buổi ấy còn mang nặng
Nên mắc tình đời cởi chẳng ra
Ta nhớ người xa ngoài nỗi nhớ
Mười năm ta vẫn cứ là ta
Ta về như tứ thơ xiêu tán
Trong cõi hoang đường trắng lãng quên
Nhà cũ mừng còn nguyên mái, vách
Nhện giăng, khói ám, mối xông nền
Mọi thứ không còn ngăn nắp cũ
Nhà thương-khó quá sống thờ ơ
Giậu nghiêng cổng đổ, thềm um cỏ
Khách cũ không còn, khách mới thưa
Ta về khai giải bùa thiêng yểm
Thức dậy đi nào, gỗ đá ơi
Hãy kể lại mười năm chuyện cũ
Một lần kể lại để rồi thôi
Chiều nay ta sẽ đi thơ thẩn
Thăm hỏi từng cây, những nỗi nhà
Hoa bưởi, hoa tầm xuân có nở?
Mười năm, cây có nhớ người xa?
Ta về như đứa con phung phá
Khánh kiệt đời trong cuộc biển dâu
Mười năm, con đã già trông thấy
Huống mẹ cha đèn sắp cạn dầu
Con gẫm lại đời con thất bát
Hứa trăm điều một chẳng làm nên
Đời qua, lớp lớp tàn hư huyễn
Giọt lệ sương thầm khóc biến thiên
Ta về như tiếng kêu đồng vọng
Rau mác lên bờ đã trổ bông
Cho dẫu ngàn năm em vẫn đứng
Chờ anh như biển vẫn chờ sông
Ta gọi thời gian sau cánh cửa
Nỗi mừng giàn giụa mắt ai sâu
Ta nghe như máu ân tình chảy
Tự kiếp xưa nào tưởng lạc nhau
Ta về dẫu phải đi chân đất
Khắp thế gian này để gặp em
Đau khổ riêng gì nơi gió cát
Thềm nhà bụi chuối thức thâu đêm
Cây bưởi xưa còn nhớ, trắng hoa
Đêm chưa khuya quá hỡi trăng tà
Tình xưa như tuổi già không ngủ
Thức trọn, khua từng nỗi xót xa
Ta về như giấc mơ thần bí
Tuổi nhỏ đi tìm một tối vui
Trăng sáng soi hồn ta vết phỏng
Trọn đời nỗi nhớ sáng khôn nguôi
Bé ơi, này những vui buồn cũ
Hãy sống, đương đầu với lãng quên
Con dế vẫn là con dế ấy
Hát rong bờ cỏ giọng thân quen
Ta về như nước Tào Khê chảy
Tinh đẩu mười năm luống nhạt mờ
Thân thích những ai giờ đã khuất
Cõi đời nghe trống trải hơn xưa
Người chết đưa ta cùng xuống mộ
Đâu còn ai nữa đứng bờ ao
Khóc người ta khóc ta rơi rụng
Tuổi hạc ôi ngày một một hao
Ta về như bóng ma hờn tủi
Lục lại thời gian kiếm chính mình
Ta nhặt mà thương từng phế liệu
Như từng hài cốt sắp vô danh
Ngồi đây nền cũ nhà hương hỏa
Đọc lại bài thơ thủa thiếu thời
Ai đó trong hồn ta thổn thức
Vầng trăng còn tiếc cuộc rong chơi
Ta về như hạc vàng thương nhớ
Một thủa trần gian bay lướt qua
Ta tiếc đời ta sao hữu hạn
Đành không trải hết được lòng ta”
Tôi không đủ tuổi để viết về ông. Chỉ là muốn nói lời cảm ơn và chúc ông an nghỉ.
Trần Phan 